ધીંગાણુ

બાપુનાં ગઢમાં બધી જણસ છે, બે વાતની ખોટ છેં
પહેલું તો કે' યુદ્ધ થાય નહીં, બીજું ફાટલો કોટ છે.
શિરોહી તલવારનું લટકવું વર્ષોજૂનું ખીંટીએ
ને ફાટ્યો છે કોટ કાળબળથી આડીઊભી લીંટીએ

બાપુ કહેતા : 'નોતરાં દઈ દઉં દેમાર બારોટને
શત્રુ મારું - એમ આજ બખિયા મારી દઉં કોટને'
દોરાસોતી સોયથી પલકમાં દારુણ હલ્લો કર્યોને
બાપુએ કોટને કસબથી કાતિલ ટેભો ભર્યો

ત્યાં તો 'લોહી' એમ ચીસ સહસા પાડી ઊઠી આંગળી
ને બાપુના ટેરવે રગતની શેડ્યું ફૂટી નીકળી
'ખમ્મા, ખમ્મા બાપ...' એમ કહીને બાપુ કરે હાકલા
ખીંટીથી તલવારને લઈ કરે લોહી વડે ચાંદલા

થાતું બાપુને : બહુ શુકનવંતો આપણો કોટ છે
કિંતુ એક જ ખોટ, આજ અહીં ના એક્કેય બારોટ છે.

-રમેશ પારેખ (Ramesh Parekh)

કહેજોજી રામ રામ

સૂરજદાદાને મારા કહેજોજી રામ રામ,
રામ રામ કહેજો ને આટલું વળી કહેજો,
કે વ્હેલો ઊઠ્યો છું પરોઢમાં.

ફૂલડાંરાણીને મારા કહેજોજી રામ રામ,
રામ રામ કહેજો ને આટલું વળી કહેજો,
કે રસ્તા વાળ્યા છે મેં એમના.

કોયલબે'નીને મારા કહેજોજી રામ રામ,
રામ રામ કહેજો ને આટલું વળી કહેજો,
કે મેં તો ગોખ્યું છે ગીત તાહરું.

પીળા પતંગિયાને કહેજોજી રામ રામ,
રામ રામ કહેજો ને આટલું વળી કહેજો,
કે વીણવા જવા છે રંગ સાંજના.

ચાંદામામાને મારા કહેજોજી રામ રામ,
રામ રામ કહેજો ને આટલું વળી કહેજો,
કે હોડીને છોડવી પાતાળમાં.

નીંદરમાસીને કહેજોજી રામ રામ,
રામ રામ કહેજો ને આટલું વળી કહેજો,
કે આવે વ્હેલીક જરા આજ તો.

-સુન્દરમ ( રંગ રંગ વાદળિયા) (Sundaram)

મધ્યાહન

આ સોનેટૅમાં કવિએ મધ્યાહનની સ્તબ્ધતા અને મૂર્છામુક્તિ બન્નેને વર્ણવી છે. પ્રથમ આઠ પંક્તિઓમાં કવિએ મધ્યાહનનો નિરગ્નિ દવ સુપેરે દર્શાવ્યો છે. ક્ષિતિજ એમને હાંફતી લાગે છે. મધ્યાહનની છટા એમને ઘોર અવધૂતની છટા જેવી લાગે છે. વૃક્ષની છાયા સૂરજ માથે આવ્યો હોવાને કારણે વિલાઈ ગઈ છે. પણ એવુ સાચકલુ કારણ આપે તો કવિ શેના ? તેઓ તો કહે છે કે ભયને કારણે છાયા દૂબળી થઈ ગઈ છે. પવન તેમેને ભભૂકતા ભડકા જેવો લાગ્યો છે. તેમાં સમસ્ત લીલોતરી બળી ગઈ છે. ઝરણનાં મૂંગાં ઝાંઝરાંને છણછણી ઊઠતાં સાંભળતા કવિનાં કાન કેવા સરવા હશે ! અંતિમ છ પંક્તિઓમાં કવિએ સહસા ઊઠેલો વંટોળિયો અને તેની પાછળ દોડતો ભોળિયો ખર બન્નેની ગતિ દર્શાવી છે. અને સાથેસાથે હોંચીહોંચીનો શ્રવણ-લાભ પણ અપાવ્યો છે. મૂર્છિત અવનીને સજીવન કરનાર ગર્દભનો જાણે કવિએ 'હાશ!'ઉદગાર દ્વારા આભાર માન્યો છે.

હતી ક્ષિતિજ હાંફતી, પ્રખર ધોમ ધખતો હતો.
અઘોર અવધૂત શી હતી છટા જ મધ્યાહનની.
વિલાઈ ભય દૂબળી નહિશી છાંયડે સૌ બની.
અને અખિલ રોમરોમ અવકાશ બળતો હતો.
હતો પવન એહ ? કે ભભૂકતો શું ભડકો હતો ?
ઝળેળી ઊઠતાં અરણ્ય તરુઝુંડ ને ઝાંખરાં,
જરી છણછણી ઊઠ્યાં ઝરણનાં મૂંગાં ઝાંઝરાં,
નિરગ્નિ દવ સૃષ્ટિને પટ અફાટ ભમતો હતો.
હતું સકલ શાન્ત, છાતી મહીં મેંય નિ:શ્વાસ તો
હતો દીધ દબાવી, ત્યાં લઘુક એક વંટોળિયો
ઊઠ્યો કહીંથી ને પૂંઠે પકડવા જ જાણે જતો
ન હોય ત્યમ, વાડ પાછળથી કોઈ ખર ભોળિયો
પડ્યો સૂકલ ખેતરે ગજબ હોંચીહોંચી કરી.
સજીવ થઈ સૃષ્ટિ હાશ ! અવનીની મૂર્છા સરી.

-ઉમાશંકર જોશી ("આતિથ્ય"માંથી) (Umashankar Joshi)